Dr. Etleva Lala Dr. Musa Ahmeti

Dokumenti që po botojmë [bula papnore]është nga shek. XIV dhe vjen nga Arkivi Sekret i Vatikanit. Kemi zgjedhur shek. XIV, pasi Sufflay shkruan që në gjysmën e dytë të këtij shekulli pothuajse të gjitha trojet shqiptare, nga veriu deri në jug kaluan në besimin katolik, dhe me ardhjen e fesë së re myslimane ndodhi që qytetet e fundit që u konvertuan nga ortodoksë në katolikë, ishin të parat që përqafuan fenë myslimane. Procesi i këtij kalimi është akoma mister, por shpresojmë që pasi të kemi në dorë një arsenal të plotë dokumentash burimore nga kjo periudhë, të mos vazhdojë të jetë e tillë për një kohë të gjatë.
Ky dokument që botojmë sot gjendet në Arkivin Sekret të Vatikanit me signaturën Instrumenta Miscellanea 2526. Dokumenti është në pergamen dhe ka dimensione 43 x 47.8 cm, megjithëse nuk ka formë katrore të rregullt. Në pjesën e poshtme është rreth 4 cm më i gjërë sesa lart. Teksti arrin pak më poshtë se gjysma e pergamenit dhe ka dimensione 24 x 43 cm. Në pjesën e pasme ka këtë shënim: ‘Shpallje e besimit të krishterë dhe betim i burrave të pushtetshëm skizmatikë, zotërinjve Strazimir, Gjergj dhe Balshë, vëllezër të Zhupanit dhe të zotit të provincës së Zetës në mbretërinë e Rashës, që thuhet se është një standart i përgjithshëm. U ruajt në arkivin e kishës romane. Nr. 567 fjalë e shenjtë’ datën 29.01.1369.’

Analizë e dokumentit që po botojmë
Dokumenti është i përbërë nga disa pjesë, që janë riprodhuar nga periudha të ndryshme kohore, përkatësisht bula të ngjashme tëkohës. Në tekst mungon ndarja vizuale, kështu që mund të thuhet pa frikë që bula papnore është shkruar e tëra njëherësh dhe nga një skrib (scribes)i vetëm. Nga fillimi i dokumentit mësojmë që ai po i dërgohet papës Urban V, nga vëllezërit Strazimir, Gjergj, dhe Balshë Balsha. Po aty, nga vetë dokumenti, marrim vesh që ata edhe kanë marrë një bulë më parë nga papa Urban V, nëpërmjet Pjetrit, ipeshkvit të Shasit, përmbajtja e së cilës shkruhet fjalë për fjalë në “letrën” që ata i kthejnë papës, dhe që për interesat tona përbën një pjesë të dytë të rëndësishme të saj. Papa, sipas gjuhës zyrtare të kohës, e quan veten “ipeshkv, shërbëtor të shërbëtorëve të Zotit,” dhe u drejtohet atyre që nuk i quan akoma katolikë me “burra fisnikë” ndryshe nga ata që janë katolikë dhe që u drejtohet me “bij të dashur”, apo ipeshkvit që i drejtohet “vëlla i nderuar”. Vëllezërit Balsha ai i konsideron jo-katolikë dhe në fakt ky është edhe qëllimi i letrës: t’i konvertojë ata në katolikë. Me këtë mision të rëndësishëm papa ka ngarkuar Pjetrin, ipeshkvin e Shasit, i cili do të asistojë në konvertimin e Balshajve dhe do t’u përgjigjet pyetjeve që ata mund të kenë në lidhje me besimin, duke i mësuar dhe ushtruar ata në këtë çështje. Vëllezërit Balsha konsiderohen zotër të vendit nga ana e papatit, kështu që ata mbajnë përgjegjësi për ndjenjat e tyre fetare jo vetëm si individë, por si udhëheqës të vendeve që kanë nën zotërim. Në letrën e tij të shkruar më datë 25 maj të vitit 1368 në Montefiaskone, papa Urban V kishte dërguar edhe formulën e proklamimit të besimit katolik, për të qenë i sigurt, që ata e bëjnë konvertimin duke qenë të ndërgjegjshëm për të gjitha detajet. Rreshti i parë i kësaj formule do të ishte shokues për një besimtar të vërtetë të ritit lindor, pasi ai menjëherë hedh poshtë atë që përbën thelbin e këtij riti: formulën Filioque. Filioque ka të bëjë me prejardhjen e Frymës së Shenjtë “nga ati dhe nga Biri”, ndërkohë që teksti origjinal grek i doktrinës e përcakton Fymën si “të ardhur nga Ati”. Pasi i detyron “skizmatikët” të hedhin poshtë formulën qëndrore të besimit të tyre lindor, papa Urban kërkon në mënyrë eksplicite që ata të njohin supremacinë e kishës katolike të Romës, gjë që ishte gjithashtu një ndër shkaqet kryesore të skizmës. “Besojmë që Kisha e Shenjtë Katolike dhe Apostolike është një dhe e vërtetë” është fjalia që shpall këtë supremaci. Pagëzimi është një pikëpyetje për të gjithë ata që konvertohen në katolikë duke qenë se janë pagëzuar një herë sipas ritit ortodoks. Kështu papa jep një udhëzim për këtë duke vendosur që të mos pagëzohen ata që janë tashmë të pagëzuar. Sakramentet e tjera numërohen në vazhdim, pasi kanë gjithashtu vendin dhe rëndësinë e tyre, por për detajet në lidhje me to, një përgjegjësi e madhe i lihet shpjegimit gojor të ipeshkvit që asiston në konvertim. Në pjesën e fundit të tekstit lexojmë për vendimin e marrë personalisht nga Strazimiri, nga Gjergji dhe nga Balsha, për betimin e tyre dhe për përgjegjësitë që marrin mbi vete në lidhje me rregullat e kishës katolike. Përveç pohimit të besimit të ri perëndimor, zhupanët janë të detyruar që të shpallin hapur edhe mohimin ndaj kishës së cilës i përkisnin dhe e gjithë kjo u bë më 29 janar të vitit 1369. Nga ky dokument vihet re qartë që interesi për pushtet është në plan të parë dhe interesat religjioze shërbejnë si mjet për arritjen e qëllimit. Megjithatë Balshajt nuk bëjnë përjashtim këtu nga të gjithë princët apo mbretërit e tjerë evropianë, pasi kjo gjë, vënia e interesave për pushtet në plan të parë, ishte një fenomen i njohur dhe i përhapur kudo në Europën e asaj kohe. E rëndësishme megjithatë është hapësira që krijohet për ndjenja religjioze brenda zonës së influencës si dhe vlerësimi dhe përkrahja nga ana e autoritetit qendror, e institucioneve ose elementeve që përhapin apo konsolidojnë me zell ndjenjat fetare brenda komunitetit, kaq të rëndësishme për ndikimin mbi një vijë të qëndrueshme politike.

Teksti i dokumentit i përkthyer shqip
[I drejtohen] Shumë të shenjtit në atin dhe zotin Krisht, zotit Urban, pontifit më të lartë të kishës së shenjtë dhe universale, vëllezërit Strazimiri dhe Gjergj dhe Balsha, Zhupanë të Zetës, vetë ata duke puthur këmbën e shenjtorit. Ndërsa marrim letrën nga shenjtëria juaj nëpërmjet të nderuarit Pjetër, ipeshkv të Shasit, iu detyrohemi respekt për bulën tuaj të vërtetë të vulosër nga jashtë e cila përmban si shkruhet më poshtë shpalljen e besimit të drejtë: “Ipeshkvi Urban, shërbëtor i shërbëtorëve të Zotit, [u drejtohet] burrave fisnikë vëllezërve Strazimir dhe Gjergj dhe Balshë, Zhupanë të Zetës, me mëshirën për të tashmen me anë të së cilës do të fitojnë lavdinë në të ardhmen. Shpirti ynë lartësohet në Zotin, si edhe nga lajmi i vëllait tonë të nderuar Pjetër, ipeshkv i Shasit, i prezantuar nga lajmëtari, nëpërmjet jush për këtë i porositur [për të qenë] në praninë tonë, dëgjojmë, me bujari është mirëbesuar për të na dhënë mençurinë tuaj, me qëllim që mbeturinat e skizmatikëve, dhe errësira e gabimeve, dhe hijet e vdekjes së përjetshme, në të cilat keni ndenjur deri në këtë kohë, të filloni të kujdeseni (me këshilla) për shpirtrat tuaj dhe për vartësit tuaj, që të njihni dritën e së vërtetës, duke synuar që t’i afroheni me respekt dhe me zemër të sinqertë bindjes dhe devocionit të Kishës së Shenjtë Romane, nënës dhe mësueses e të gjithë besnikëve, dhe të qëndroni me të përjetësisht dhe me Ne, të cilët lejohemi pafajësisht të jemi mëkëmbës të Krishtit, të pajisur gjithashtu duhet të ecni në udhën e urdhëruar nga Zoti. Në lidhje me ato principe të lavdërërueshme nga Zoti, mëshira e të cilëve shkon përpara jush, kur qëllimi i pastër lulëzon në mendjet tuaja, ndiqen pa dyshime, falenderojmë për devotshmërinë, dhe u mirëbesojmë më shumë, duke synuar që ju t’ia nënshtroni devocionin urdhërimeve të kishës së sipërpërmendur, duke marrë bij shpirtërorë dhe duke mbajtur mundësitë të shoqërohen me favore. Me qëllim që të fitoheni për mëshirën e pajtimit dhe të pranoheni për të fituar të mirat dhe favoret e Selisë Apostolike, nga pesha e kishës dhe e personave kishtarë si dhe bindja e katolikëve ndaj Kishës së përmendur Romane, veçanërisht të qytetit të Kotorrit, i cili prej një kohe të gjatë dëgjojmë se rëndohet armiqësisht nga ju, apo nga ti, Gjergj, duke i mbajtur krejtësisht larg nga kujdestaria jonë, me qëllim që në këto dhe në qëllime të tjera tuajat të dukeni të pastër nga jashtë. Duke vepruar për këto dhe për të tjera nëpërmjet jush në marrëveshjen e përmendur të shtendosjes (çlirimit) suaj, llogaritëm që të informojmë ipeshkvin e përmendur më lart, i cili për këtë do t’iu flasë juve nga ana jonë, duke dëshiruar që të tërhiqeni pa dyshime në besim. Dhënë në Montefiascone, në dioqezën Bagnoregio (në Viterbo të Italisë), indikcioni i VI.
Formula e betimit për rikthim në të krishterë
Besojmë trinitrinë e Shenjtë, Atin, dhe Birin dhe Shpirtin e Shenjtë, një Zot krejt të plotëfuqishëm në Trinitrinë hyjnore bashkëesenciale, bashkësubstanciale, bashkë-të-përjetshme, dhe bashkë-gjithpushtetshme, të një vullneti, pushteti dhe madhështie, [besojmë] krijuesin e madhërishëm të të gjitha krijesave, nga i cili është gjithçka, nëpërmjet të cilit është gjithçka, në të cilin është gjithçka që është në qiell e në tokë, e dukshme dhe e padukshme, trupore dhe shpirtërore. Besojmë një person i cili është në Trininë e Shenjtë, një Zot të vërtetë të plotë dhe perfekt. Besojmë vetë birin e Zotit, fjalën e Zotit të lindur përjetësisht nga Ati, bashkësubstancial, bashkë-gjithpushtetshëm, dhe bashkëesencial nëpërmjet gjithçkaje të Atit në perëndishmëri, dhe i lindur përkohësisht nëpërmjet Shpirtit të Shenjtë dhe Marias akoma virgjëreshë me shpirt racional, duke pasur dy lindje, njërën nga ati i përjetshëm dhe tjetrën nga nëna e përkohshme, perëndi i vërtetë dhe njëri i vërtetë, pikërisht perfekt në secilën prej natyrave, i paadoptuar, dhe as sipas fantazisë, por i vërtetë dhe unik Bir i Perëndisë në të dyja dhe nga të dyja, si në natyrën hyjnore ashtu edhe në atë njerëzore, por në një person të vetëm, prej hyjnie të panënshtruar ndaj dhimbjes dhe i pavdekshëm, por në njërëzishmëri pranë nesh dhe që të mund të na mbrojë nga pasionet e vërteta të mishit, vdiq dhe u varros dhe u ngrit në qiell dhe ulet në të djathtën e Atit, deri sa të kthehet për të gjykuar të gjallët dhe të vdekurit dhe të kthehet i vetëm për veprën e tij të dytë si për ata që do të bëjnë mirë ashtu dhe për ata që do të bëjnë keq. Besojmë kështu në Frymën e Shenjtë, Zotin e plotë dhe të përsosur dhe të vërtetë, që rrjedh nga Ati dhe nga Biri, e bashkë-barabartë, dhe bashkë-esenciale, dhe bashkë-gjithpushtetshme, dhe bashkë-e-përjetshme, nëpërmjet gjithçkaje nga Ati dhe nga Biri. Besojmë këtë Triniti të Shenjtë, jo tre Perëndi, por një Perëndi të gjithpushtetshëm, të përjetshëm, të padukshëm, dhe të pandryshueshëm. Besojmë që Kisha e Shenjtë Katolike dhe Apostolike është një dhe e vërtetë. Në të jepet vetëm një pagëzim dhe çlirim i vërtetë i të gjitha mëkateve. Besojmë kështu ringjalljen e vërtetë të mishit të Tij të cilin e mbajmë tani; [besojmë] jetën e përjetshme. Besojmë kështu që autori i Testamentit të Ri dhe të Vjetër, d.m.th. i ligjeve dhe profetëve dhe apostujve është një, Perëndia dhe zoti i gjithëpushtetshëm. Ky është besimi i vërtetë katolik dhe kisha e Shenjtë Romane mban dhe predikon këto rregulla të sipërpërmendura. Për shkak të gabimeve të ndryshme të prezantuara nga disa nga padija ose nga të tjerë nga ligësia, ajo u thotë dhe u predikon atyre të cilëve u janë larë mëkatet pas pagëzimit, të mos ripagëzohen. Por për faljen e vërtetë të tyre, mund të merren indulgjencat e mëkateve; Por n.q.s. dënimet falen me mëshirë përpara se të jenë të denjë [për falje], do të mjaftohen me dhënien e fryteve të faljes dhe me heqjen dorë [nga mëkati], që të pastrohen shpirtrat e tyre nga dënimet e purgatorit pas vdekjes, dhe me qëllim që të jenë të gatshëm për t’u çliruar nga dënimi atyre u dërgohet miratimet e të gjallëve besnikë që i bëjnë ata sipas udhëzimeve të kishës, d.m.th. sakrificat, lutjet dhe lëmoshat dhe të tjera detyra të mëshirës, të cilat bëhet nga besnikët për besnikë të tjerë. Kështu shpirtërat e atyre, të cilët pas pagëzimit të shenjtë pranuan të mos njollosen nga asnjë lloj mëkati, ata të cilët pas njollës së mëkatit si ato të mbetura në trupat e tyre ashtu edhe ato të larguara, sipas asaj që thuhet, u janë marrë mëkatet duke u fshirë tashmë në qiell. Shpirtrat e atyre të cilët lëshohen në mëkatet e të vdekshmëve, edhe nëse sapo kanë filluar, zbresin në ferr, si dënim për gabimet që largojnë. Kisha Romane beson këtë dhe e mbron me këmbëngulje dhe megjithatë ditën e gjykimit të gjithë njerëzit do të jenë të pranishëm para tribunës së Krishtit me trupat e tyre, dhe do t’u jepet ajo që u takon. Kështu kisha Romane mban dhe mëson që shtatë janë sakramentet kishëtare si p.sh. njëri është pagëzimi për të cilin u fol më sipër. Një tjetër është sakramenti i konfirmimit, të cilin të rilindurit e marrin nga dora e ipeshkvit të emëruar. Tjetra është penitencia (dënimi i mëkatit dhe marrja e faljes). Një tjetër është eukaristia. Tjetra është sakramenti i Urdhërit. Tjetra është martesa, tjetra është vajosja e jashtme, e cila sipas doktrinës prezantohet nga i shenjti Jakob në dobësinë e tij. Sakramentin e Eukaristis, nga buka pa tharm, kisha Romane e realizon duke zbatuar dhe mësuar që në këtë sakrament buka e vërtetë transformohet në trupin dhe vera në gjakun e zotit tonë Jezu Krisht. Për martesën e vërtetë mendon që një burrë nuk lejohet të ketë shumë gra, dhe një grua nuk lejohet të ketë shumë burra në të njejtën kohë; sipas ligjit në të vërtetë pasi prishet martesa me vdekje, thuhet që tjetri lejohet të bëjë martesën e dytë dhe e tretë etj., në vijimësi, nëse nuk e ndalon zakoni dhe nuk e pengojnë shkaqe të tjera. Vetë Kisha e Shenjtë Romane, fiton primatin e lartë dhe të plotë dhe vendin e parë mbi universin e kishës katolike, të cilën e njohim me të vërtetë dhe përulësi duke e marrë të gjihë pushtetin nga vetë Zoti me anë të Pjetrit, më të parin e apostujve, pasardhës i të cilit është pontifi roman, dhe duke mbrojtur të vërtetën e besimit që mbahet para disave, d.m.th. nëse do të lindin pyetje për besimin, definicionet duhet të bëhen sipas gjykimit të saj. Për këtë mund t’i referoheni plotësisht në çfarëdo marrëveshje atyre që i përkasin forumit të kishës, por në të gjitha çështjet mund të bëni ekzaminimin me pritjet kishëtare të gjykuara, dhe të gjitha këto i nënshtrohen kishës, dhe po kështu prelatët e saj duhet t’i binden dhe ta respektojnë atë, pranë të cilës është pushteti i plotë, i cili u dërgohet kishave të tjera në pjesët e vetmuara, nga e cila shumë patriarkalë marrin privilegje të ndryshme dhe kisha Romane nderon prerogativat gjithmonë në mënyrë të shëndoshë si në concilet e përgjithshme ashtu edhe në ato të tjerat.

Formula e betimit të Balshajve
Unë Strazimiri, zhupan, e njoh të vërtetën e mësipërme të besimit, pasi u lexua plotësisht dhe shpall me besnikëri që është besimi i vërtetë i shenjtë dhe i drejtë; e pranoj atë dhe e shpall atë me zemër dhe me lutje, ashtu si e mban me vërtetësi, e mëson me besnikëri, dhe e predikon Kisha e Shenjtë Romane; premtoj që do t’i shërbej në mënyrë të padëmshme dhe do ta ruaj atë në çdo kohë dhe as nuk do të tërhiqem prej tij në çfarëdo kohe në asnjë lloj mënyre, as nuk do t’i devijoj e as nuk do ta kundërshtoj. Shpall dhe njoh primatin (përparësinë) e Kishës së Shenjtë Romane, që gjithashtu ruhet me seriozitetin e sipërpërmendur, duke ardhur në mënyrë spontane (pa nxitje nga jashtë) tek bindja (nënshtrimi) e asaj Kishe, e pranoj dhe e mbroj në mënyrë të vetvetijshme (pa nxitje nga jashtë), dhe garantoj me trupin tim, betohem, premtoj dhe konfirmoj që të mbaj të gjitha sa janë përmendur më sipër, si rreth të vërtetës së besimit, ashtu edhe rreth primatit të vetë Kishës Romane, si dhe njohjen, pranimin, mbrojtjen, vrojtimin, dhe ruajtjen [e tyre]. Më ndihmoftë Zoti për këtë, dhe ky ungjill i shenjtë i Zotit. Nëse diçka do të mendohet kundër kësaj, do të rrëfej dhe për më tepër shpresoj që të veproj, duke njohur në të vetë skizmatiken dhe anathematizmën për t’ia nënshtruar ashpërsisë së kanonit të shenjtë. Pra, e shkruaj këtë nga njohja ime, pranimi, shpallja, mbrojtja, premtimi, dhe dhurimi i betimit të bërë spontanisht (pa nxitje nga jashtë) nga unë, pasi kam lexuar dhe rilexuar dhe pasi kam nënshkruar pa nxitje të jashtme, dhe vulosur [me vulën] tonë të përbashkët të të tre vëllezëve, pasi nuk kam një të veçantë, e kam dorëzuar.

Forma e mohimit të skizmës nga Balshajt
“Unë, Strazimiri, zhupan i Zetës, mohoj plotësisht të gjithë skizmën, dhe e njoh të vërtetën e mësipërme të besimit, pasi u lexua plotësisht dhe shpall me besnikëri që është besimi i vërtetë i shenjtë dhe i drejtë; e pranoj atë dhe e shpall atë me zemër dhe me lutje, ashtu si e mban me vërtetësi, e mëson me besnikëri, dhe e predikon Kisha e Shenjtë Romane; premtoj që do t’i shërbej në mënyrë të padëmshme dhe do ta ruaj atë në çdo kohë dhe as nuk do të tërhiqem prej tij në çfarëdo kohe në asnjë lloj mënyre, as nuk do t’i devijoj e as nuk do ta kundërshtoj. Shpall dhe njoh primatin (përparësinë) e Kishës së Shenjtë Romane, që gjithashtu ruhet me seriozitetin e sipërpërmendur, duke ardhur në mënyrë spontane (pa nxitje nga jashtë) tek bindja (nënshtrimi) e asaj Kishe, e pranoj dhe e mbroj në mënyrë të vetvetijshme (pa nxitje nga jashtë), dhe garantoj me trupin tim, betohem, premtoj dhe konfirmoj që të mbaj të gjitha sa janë përmendur më sipër, si rreth të vërtetës së besimit, ashtu edhe rreth primatit të vetë Kishës Romane, si dhe njohjen, pranimin, mbrojtjen, vrojtimin, dhe ruajtjen [e tyre]. Më ndihmoftë Zoti për këtë, dhe ky ungjill i shenjtë i Zotit. Një shpallje të ngjashme, betim dhe mohim bëjmë ne: Gjergj dhe Balshë, vëllezër të sipërpërmendurit Strazimir, në prezencën e ipeshkvit të nderuar Pjetër të Shasit dhe Gjon të Drishtit si dhe vëllait fetar Pjetër të Urdhërit të Predikuesve, dhe burrit fisnik, Pernosi, qytetar të Ulqinit, të thirrur nga i sipërpërmenduri Strazimir dhe vëllezërit e tij për të dëshmuar shpalljen e premtimit, betimin dhe mohimin, të bërë nëpërmjet shpesh të përmendurve vëllezër, dhe me qëllimin e një force më të madhe ngulmimi bëjnë të shkruhet dhe të dhurohet me vulën e tyre të përbashkët, pasi gjykohet, pikërisht nga dora e të përmendurit Gjon, i cili me mëshirën e Zotit dhe të Selisë Apostolike [është] ipeshkv i Drishtit. Bërë dhe shkruar pranë Shkodrës, residencë kryesor e tyre, në vitin e Zotit, një mijë e treqind e gjashtëdhjetë e nëntë, ditën e njëzetë e nëntë të muajit janar, pontificati shumë i shenjtë në Atin dhe Zotin Krisht, zoti ynë, Urban, i vendosur në mënyrë hyjnore papë i pestë, që prej shtatë vjetësh. Ai u paraqit pas veprave dhe pyesin ipeshkvët e përmendur të Shasit dhe të Drishtit dhe për pyetjet e tyre pontifiku u jep vulën e tij të pranishmëve.

Gazeta Shqiptare